KİŞİSEL TÜRENTİLER SÖZLÜKÇÜĞÜ

Gökhan Çağlayan

Dil, kişi yaşamının geçil(e)mez öğelerinden biridir. Bundan ötürü,

doğru düzgün, demek özenli bir biçimde kullanılmalıdır. (Aydınların

kendilerini dil bakımından daha sorumlu görüp dili çok daha bilgili,

bilinçli bir biçimde kullanmaları gerekir. [Yazıncılarsa – yazın dille

yapıldığından – dile özen göstermenin ötesinde dili en doğru, güzel,

iyi biçimde kullanmayla yükümlüdürler.]). Dil alanında görülegelen

en büyük sorunlardan biri “yad sözcükler sorunu”dur 1 : Bir dil ne denli

katışık olursa özünden, özündeki güzellikten o denli çok uzaklaşır;

böylece kendisini kullanan topluluğun yozlaşmasına yol açtığı gibi

türlü iletişim güçlükleri yaratarak günlük yaşamın aksamasına neden

olur; dahası, düşünülebilecek bütün düzlemlerde varolan sorunların

çözülmesini güçleştirip başka sorunların ortaya çıkmasına katkıda

bulunur. Osmanlıca, bu bakımdan çarpıcı bir örnektir. (Osmanlı

generkinin yıkılmasında, dahası, Osmanlıların bilgelik/düşün ile bilim

alanlarında yüzyıllarca handiyse hiçbir varlık gösterememelerinde,

Osmanlı yazınınsa – birtakım ayralar dışında – Arap ile Fars, son

döneminde Fıransız yazınlarının karma bir dille yinelenmesi olmanın

ötesine geçememesinde Osmanlıcanın çok büyük etkisi olmuştur.)

Türkçenin özleştirilmesi yaşamsal önem taşıyan bir konudur. Üstelik

Türkçeye daha çok yad sözcük girmesinin önlenmesi gerekmektedir.

Bunun için önce varolan yad sözcüklerin hepsi uygun öz-Türkçe

karşılıklara kavuşturulmalıdır. Doğallıkla kullanılmayan öz-Türkçe

karşılık tutunamaz. Bundan dolayı, özellikle aydınlar yad ( 1 ) sözcüklerin

1.’ Yad sözcükleri “sorun” saymayan, tersine, gerekli gören, giderek gelecekte

bütün yeryüzünde İngilizce dışında dil kullanılmayacağını, demek öbür dillerin

ölmüş olacağını ileri süren dilbilimcilerin (!?) Birleşik-Amerikalı yayılmacılara

yardaklık ettiği kanısındayım. Bir-tür “yazgıcılık” güderek dillerin

katışıklaşmasının kaçınılmaz bulunduğunu, dahası, İngilizce dışındaki dillerin –

gene kaçınılmaz bir biçimde – öleceğini söyleme, bilime aykırı olduğu gibi

aktöresizcedir.’

öz-Türkçe karşılıklarını yeğlemelilerdir; dahası, bütün aydınlarımız

öz-Türkçe karşılıkları bulunmayan yad sözcükler için kendileri öz-

Türkçe karşılıklar bulmaya çalışmalılardır. Gerçekte Türkçenin

düzeltilmesi, dahası, geliştirilip özleştirilerek varsıllaştırılması, tek tek

kişilerin kendi uğraşlarıyla kotaramayacakları bir iş olup sağlam,

sağlıklı bir kurumun çatısı altında sürekli olarak gösterilecek

örgütlüce çabaları gerektirmektedir. Oysa ülkemizde böyle işlev

görmek üzere kurulmuş bulunan Türk Dil Kurumu, özerkliği yok

edilip Dil Devrimine karşı olan yönetkelerin güdümüne

sokulduğundan son-kerte yetersiz, dahası, yanlış sonuçlar içeren

etkinlikler dışında asal görevini yerine getirememektedir. Dil Derneği

gibi yönetke-dışı örgütlerse başta generkin akçal dayanağından

yoksun olduğundan bu uğurda ancak cılız çabalar göstermektedir. Bu

olumsuzluklar Türk aydınının Türkçe için vermesi gereken savaşımı

daha dönüşül duruma getirmiştir. Kuşkusuz baş başa vermeyince iş

bitmez; tek taştan örülge olmaz. Demek yurdumuzdaki dil

çalışmalarının kurumsal, örgütlü bir biçimde, demek eşgüdüm,

görevdeşlik ile işbirliği içinde yürütülmesi gereği geçerliğini şimdi

bile koruyor, giderek şimdiki durumda çok daha önem kazanmış

bulunuyor.

Bütün bu nedenlerle ben kendim – başkalarının da bu uğurda

çabalamalarını beklemekle birlikte, yalnızca başkalarını ödevli,

sorumlu tutmayarak – dil konusunda en çok özeni gösterip Türkçenin

sorunlarının çözülmesi için olabildiğince bilgili, bilinçli bir biçimde

kendimce çaba göstermekteyim. Bu kapsamda türettiğim öz-Türkçe

sözcükleri bilgisayar ortamında öteden beri dizelgeliyorum da.

Dahası, kendim çeşitli kavramlar türetip onları ayrı bir bilgisayar

belgesinde topluyorum, Gene bu yolda etyemezlik ile yılkıtüketmezlik

söz(cük)leri için bir “özleştirme kılavuzu” anıklamaktayım. Ayrıca dil

yanlışlarını saptayıp doğru biçimleriyle ortaya koyma yolunda bir

çalışmada bulunmaktayım. Yöresel, demek Adana ağzına özgü

sözvarlığının varolan sözlüklerde bulunmayan öğelerini – ileride

yayımlamak üzere – yazıya geçirme etkinliği de gösteriyorum.

Bunlarla yetinmiyor, kendi türentilerimi de, başka öz-Türkçe

sözcükleri de, kişisel kavramlarımı da kendi yazın yapıtlarımda

kullanarak onlara “yaşarlık” kazandırmaya çalışıyorum. Başkaca

Türkçeyi bir bütün olarak, demek sözdizimi, biçimlik ile anlam evreni

yönlerinden de işleyip daha gelişkin bir yazı dili ya da anlatım aracı

durumuna getirmek üzere emek vermekteyim. Kısacası, bir dilci,

yazıncı, aydın, giderek Türkçeye vurgun bir Türk olarak Türkçe için

elimden geleni ya da kendime düşenleri yapıyorum. Buysa hiçbir nen

yapmamaktan iyidir.

Benim üç-yüz türentimi yad karşılıklarıyla içeren bu dizelge, gitgide

daha kapsamlı duruma getirip yeter kapsama ulaştığında – Kişisel

Türentiler Sözlüğü adıyla – basılı olarak yayımlamayı tasarladığım

sözlüğün ilkörneği sayılabilir. Genelde dille, özelde Türkçeyle

yakından ilgilenegelen biri, demek kendi çapında bir dilci olarak

yürüttüğüm çalışmalardan biri olan “yad sözcüklere öz-Türkçe

karşılıklar türetme etkinliği”yle bugüne değin ortaya getirebildiğim

türentilerin toplu durumunu bu sözlükçükte bulacaksınız. (Bu

sözlükçüğe kendi türentilerimin en iyilerini, demek en kullanışlı,

böylece tutunabilir olanlarını aldım. Dahası, çok az kullanılan ya da

dar bir uzmanlık alanına özgü yad sözcükler için türettiğim

karşılıkları aşağıdaki dizelgenin dışında bıraktım.)

Bu çalışmada tek bir yad sözcük için öz-Türkçe iki sözcük

önerdiğim oldu. (Örneğin korsanın karşılığı olarak “deniz

soyguncusu”nu önermiş bulunmam gibi…). Dahası, yad bir sözcüğün

ayrı anlamları için ayrı öz-Türkçe karşılıklar türettim. (Örneğin kodun

ayrımlı iki anlamı için “anlataç” ile “bildireç” karşılıklarını türettim.).

Önerdiğim karşılıkların daha önce başkalarınca önerilmemiş olmasına

özen gösterdim. Türentilerimin öpöz Türkçe olmasına, demek

Türkçenin kendi köklerinden, eklerinden kendi kurallarıyla

türetilmesine de özen gösterdim. Türetmede bütün ekleri kullanmaya

çalıştım. Çokanlamlı bir yad sözcüğün bütün anlamları için türentiler

oluşturmaya çabalamadım. Uygun öz-Türkçe karşılıkları, doğrusu,

bulunan yad sözcükleri gene özleştirmeyeyse kalkmadım. Yad

sözcükleri, genel uygulamaya aykırı olarak, Türkçedeki sesletime göre

yazma yoluna gittim. (Örneğin kılips ile kıriz sözcüklerinde olduğu

gibi…). Yazım kılavuzlarımızda bile – yazık ki! – kullanılmayan

çizgiciğe kendi türentilerimde bolca yer verdim: altı-yivli, duygu-

varsıllaştırıcı… Türkçe bağlamlarda yaygın biçimde kullanılan yad

kısaltmaların birkaçının öz-Türkçe karşılıklarına da bu dizelgede yer

verdim. (Örneğin UFO yerine NUN gibi…). Üstelik yad sözcüklerin

kökenleri arasında ayrım kesinlikle gözetmedim. Demek örneğin

Fıransızca-kökenli sözcükleri yad sayarken Arapça-kökenli sözcükleri

bizim sayıp özleştirmeme yanlışını yapmadım. Şundan ötürü..: Yad dil

yad dildir; yad sözcükse ne denli eski, yerleşmiş olursa olsun bizim

sayıl(a)maz. Böylece enikonu yerleşmiş bulunan yad sözcükleri dahi

özleştirmekten kaçınmadım. (Örneğin Farsça-kökenli çiçek sözcüğünü

“açılga” biçiminde özleştirmiş olmam gibi…). Son olarak,

Osmanlıcada kullanılmayan yad sözcükler için de öz-Türkçe

karşılıklar türettim. (Örneğin İngilizce infomercial sözcüğü yerine

“bilgi-tanıtım” karşılığını türettim.)

Bu sözlükçükte yer almış türentilerin başkalarınca da kullanılarak

tutunmasını, o yolla Türkçeye katkıda bulunmayı dilerim. Böylece

gönlümün isteklerinden biri gerçekleşmiş olacaktır. Ülkemizde “El

yahşi, biz yamanız.” yaklaşımı bırakılır da biz özün yeğ tutulup yadın

ikinci düzlemde bulundurulacağı günleri görürüz umarım.

A

Acısu: Kahve

Açılga: Çiçek

Ağ güncesi: Bılog

Ağ topluçalışımı: Webinar

Ağı sağaltımı: Botoks

Ağısızlaştırma: Detoks

Akım-doğrultucu: Diyot

Aklanık: Temiz

Alkıskaç: Istakoz

Altı-yivli: Şişhane

Andaçlık: Madalyon

Anlataç: Kod

Anlataçlamak: Kodlamak

Anlatımca: Edebiyat

Apaklanık: Tertemiz

Arayol: Sokak

Aşırı arıklık: Kaşeksi

Ataryıldız: Pulsar

Atçık: Midilli

Atıştırımevi: Sınekbar

Atlamalık: Tırampılen

Ayaküstü güldürmen: Stand-up comedian

Ayaküstü güldürü: Stand-up comedy

Ayırmaca: Harman

Azmangaga: Tukan

B

Bağırtaç: Hoparlör

Bakımlık: Losyon

Başarısızlık: Fiyasko

Başgemici: Kaptan

Başka-yerdelik: Alibi

Başörgen: Beyin

Başörgen yangısı: Ansefalit

Başörgenakımyazım: Elektıroansefalogırafi

Başvuruluk: Form

Bellek güçlendirme: Mınemoteknik

Belleyik: Hafız

Besilik: Çiftlik

Besinlik: Serum

Beykoçacı: Bergamot

Bildireç: Kod

Bilgi-tanıtım: Infomercial

Biçit: Format

Bitken: Arsız

Bitki sağaltımı: Fitoterapi

Bitki sağaltımcısı: Fitoterapist

Bitkiyakıt: Turba

Boyamlandırıcı: Toner

Boyar: Mürekkep

Boyarlık: Kartuş

Boyluk: Elbise

Boynuzburun: Gergedan

Bölünen: Bakteri

Bulaştırıcı: Virüs

Bulaştırıcıl: Viral

Burcuotu: Lavanta

Burgaçlık: Jakuzi

Büyülük: Muska

Ç

Çalar: Alarm

Çalıştıraç: Jeton

Çaycık: Dere

Çekimevi: Sıtüdyo

Çeşitli gösteri: Revü

Çevirmelik: Set

Çıkarılga: Maden

Çizgicik: Tire

Çokgörevli: Kahya

Çokkatlı yapı: Apartman

Çokluyaşataç: Mültivitamin

Çoksever: Fan

Çoksever dergisi: Fanzin

Çoksever üyeevi: Fan kulübü

Çörekçik: Kurabiye

D

Davrantılanmak: Hazırlanmak

Davrantılı: Hazır

Delidoğan: Esperi

Demece: Mani

Denemelik: Tester

Deniz paşası: Amiral

Deniz soyguncusu: Korsan

Deniz-gönüllü: Deryadil

Denizirisi; Orkinos, tonbalığı

Denizulusu: Balina

Deri sağaltmanı: Dermatolog

Deri sağaltmanlığı: Dermatoloji

Devindireç: Dinamik

Devinmece: Sıpor

Devinmecel: Sıportif

Devinmen: Sıporcu

Devinti: Manevra

Dışgörevli: Diplomat

Dışgörevlilik: Diplomasi

Dışgörevsel: Diplomatik

Dikenlibitki: Kaktüs

Dikuçaklık: Heliport

Dilimleme: Rosto

Dinç: Fit

Dinçlik: Fitness

Dinçlik özeği: Fitness center

Dinlemelik: Podcast

Dinlencelik: Resort

Dirimli varlığı: Biyom

Doğa özelliği: Haslet

Doğak: Matla

Doğumluk: Mevlit

Dolangan: Minare

Dolaştırmaz: Karamusal

Döneç: Pervane

Duygu-varsıllaştırıcı: Psychedelic

Duyguluk: Emoji

Duyucu: Sensör

Düşeç: Paraşüt

Düşkız: Peri

Düşkuş: Anka

Düzencelerarası: Enterdisipliner

Düzeneklik: Makine

Düzenlemeci: Aranjör

Düzentanımaz: Hipi

Düzge: Ayar

Düzgelemek: Ayarlamak

Düzgün konuşma: Diksiyon

Düzüm: Numara

E

Eğlenceevi: Kabare

Eğlenceyeri: Kulüp

Eğlenek: Pavyon

Elsuyu: Aptes

Elyeri: Tezgah

Ergiteç: Pota

Eriyiveren: Fondan

Eskievi: Müze

Eskisiz: Yeni

Eşçeker: Fotokopi makinesi

Eşeysömürü: Sexploitation

Evirici: İnverter

F

Fırlatdöne: Bumerank

G

Geçiniciler: Esnaf

Geçmişçe: Tarih

Geçmişçe özeti: Tarihçe

Geçmişçel; Tarihsel

Gemi sığınağı: Liman

Generkçik: Kanton

Geneyapım: Rekonstırüksiyon

Genoda: Salon

Gerçeklik gösterisi: Reality show

Gerialmacılık: İrredantizim

Gevrecik: Bisküvi

Gezinti kayığı: Gondol

Giyici: Manken

Gizemcievi: Tekke

Gizuzcu: Ninja

Göğüs belliği: Madalya

Gökdoğabilim: Astırofizik

Gökdoğabilimci: Astırofizikçi

Gönülce: Hatır

Göretlemek: Ziyaret etmek

Gösterimce: Sinema

Gösterimevi: Sinema

Göstermelik: Demo

Göstermen: Şovmen

Göz yazağı: Eye liner

Gözatıcı: Browser

Güldürgeç: Fıkra

Gülmece duyusu: Sense of humor

Güngencik: Dakika

Günyazı: Gazete

Güzelkırıcılık: Vandalizim

Güzelsiz: Çirkin

Güzelyazıcı: Kaligıraf

I

Irlamlık: Albüm

Isınmalık: Eşofman

Isıtır: Soba

Isıtmalık: Kombi

Işıkçizi: Fotoğraf

Işıksızlık: Abis

İ

İçdişçilik: Endodonti

İçselleme: Gazel

İkinci seçim: Balotaj

İmgeyapar: Image maker

İndirimlik: Acyo

İşbilir: Handy man

İşlemez: Pasif

İşler: Aktif

İzlemelik: Video

İzlenirlik: Reytink

K

Kalıkdüzenleyici: Kılima

Kamışlık: Pırezervatif

Kapanak: Kümes

Kapataç: Kafes

Karaötecen: Arapbülbülü

Karın yangısı: Gastırit

Karşıbozucu: Antivirüs

Katılaştırıcı: Kalsiyum

Kavurmaca: Tantuni

Kazandırıcı: Konsomatris

Katkat: Gofret

Katlamaca: Origami

Kaymaksı: Kırema

Kesitçeker: Tomogıraf

Kırındüzen: Koreogırafi

Kırındüzenci: Koreogıraf

Kırınmaca: Bale

Kırınman: Balerin, balet

Kışlacık: Mezra

Kızartaç: Fıritöz

Kızılyemiş: Nar

Kipçe: Moda

Kirpiklik: Rimel

Kişi varlığı: Nüfus

Kişil: İnsani

Kişisiz uçak: Drone

Konu imi: Hashtag

Kovanlık: Pıropolis

Koymalık: Masa

Körüklü çalgı: Akordeon

Kurmacasız: Nonfiction

Kut oyuncusu: Kumarbaz

Kut oyunu: Kumar

Kutölü: Şehit

Kutadlama: Besmele

Kutbelge: Fetva

Kutbelgeci: Müftü

Kutbirim: Rekat

Kutça: Din

Kutçacıl: Dindar

Kutçağrı: Ezan

Kutçağrıcı: Müezzin

Kutçal: Dinsel

Kutgömüt: Türbe

Kutödül: Sevap

Kutöğüt: Vaaz

Kutöğütçü: Vaiz

Kutsöz: Hadis

Kutvergi: Zekat

Kutyaşamöyküsü: Siyer

Kutyolcu: Hacı

Kutyolculuk: Hac

Kutyolculuk etmek: Haccetmek

Kutyön: Kıble

Kuvöz: Yaşatıcı

Küreklerarası: Antırkot

Kürekli-yelkenli: Kalyon

N

NUN (neliği saptanmamış uçan nesne): UFO (unidentified flying

object)

O

Okulcu: Sıkolastik

Oluşturucu: Pırotein

Ondurucu: Merhem

Onlama: Dekatlon

Oynataç: Kukla

Ö

Öğleden-sonralık: Abiye

Ölümlük: Nekroloji

Öndüşünce: Niyet

Öndüşüncelenmek: Niyet etmek

Öreç: Tuğla

Örtmelik: Kubbe

Örülge: Duvar

Ötecen: Bülbül

Övmelik: Kaside

Öykülük: Senaryo

Öykülükçü: Senarist

Özbakım: Tuvalet

Özdeğer: Onur

Özdeğerleme: Teşekkür

Özdeğerlemek: Teşekkür etmek

Özdeğerlik: Pılaket

Özdeğerleyesi: Müteşekkir

Özdeşleyin: Aynen

Özel ev: Garsoniyer

Özendirmelik: Mansiyon

Özgürleme: Balat

Özöldürüm: İntihar

Özsıkıdenetim: Otosansür

Özsıkıdüzen: Self-discipline

Özsunarlık: Selfservis

Özyeterlik: Self-sufficiency

P

Patlaç: Bomba

Patlar: Mayın

Pişireç: Fırın

Pişirimevi: Fırın

S

Saçılan: Şarapnel

Saklaç: Kasa

Saplaç: Hançer

Saptamalık: Fikstür

Sarılga: Paket

Sarınaç: Pelerin

Sarmısakkokar: Asetilen

Sarsaklık: Parkinson

Sataç: Mal

Satal: Arbitraj

Satanak: Kantin

Satışyeri: Bakkal

Sekizkol: Ahtapot

Sestaşır: Telefon

Sıcakağacı: Defne

Sıcakböceği: Hamamböceği

Sıçancık: Fare

Sıkar: Bela

Sıkı: Tayt

Sıkıdüzenlemek: Disipline etmek

Sınavcık: Quiz

Sızgı: Eksuda

Soncu: Finalist

Sopakuyruk: Meerkat

Sorman: Anketör

Soruncuk: Glitch

Soyaklayım: Öjenik

Soyunmaca: Sıtriptiz

Sömürüevi: Sweatshop

Söndürmen: İtfaiyeci

Söylemece: Karaoke

Sözlükçük: Lügatçe

Suecesi: Nilüfer

Suçluk: Diyet

Sunarlık: Hizmet

Sunarlık vermek: Hizmet etmek

Sürevölçer: Saat

Sürgeç: Şarjör

Sürüklenen: Pılankton

Sürünen: Amip

Süt çalkaması: Milk shake

Sütiçeryumurtayeretyemez: Laktoovovejetaryen

Sütleme: Beşamel

Şaşırtman: Hokkabaz

T

Taramalı: Mitralyöz

Tarımlık: Çiftlik

Taşıt koruncu: Kasko

Tatsu: Şerbet

Tavanlık: Avize

Teltatlı: Pişmaniye

Tepkeç: Reaktör

Tepkiteç: Enzim

Tırnaklık: Oje

Tinvarlık: Melek

Toplantılık: Mahfil

Tutka: Kira

Tutturgaç: Kılips

Tutulga: Kıriz, nöbet

Tümçizi: Hologıram

Tümgirişim: Seferberlik

Türeyik: Bidat

U

Uçuşluk: Boarding card

Ufakgörür: Mikroskop

Ufaklama: Sote

Ufamsamak: Küçümsemek

Uğraşı derneği: Lonca

Uğraşıcı: Pırofesyonel

Ulukoy: Körfez

Ulumsu: Devasa

Ulusekizli: Gigabayt

Uygulayımlık: Teknoloji

Uyumdövüş: Aikido

Uzanmalık: Şezlonk

Uziş: Zanaat

Uzişçi: Zanaatkar

Uzkişi: Usta

Uzunboyun: Zürafa

Uzunsu: Babaköş

Üretimevi besilik: Factory farm

Ü

Ürküteç: Panzer

Üyeevi: Kulüp

V

Varım: Karar

Verimlendirici: Gübre

Y

Yakarım: Namaz

Yakarımlık: Seccade

Yakınlama: Kurban

Yaman ülke: Distopya

Yangınçıkaran: Molotofkokteyli

Yapıtlık: Repertuvar

Yaraç: Neşter

Yaralık: Pılaster

Yarışıcı: Rakip

Yaşamcık: Mikrop

Yaşamölçüm: Biyometri

Yaşamölçümlü: Biyometrik

Yaşataç: Vitamin

Yatırımlık: Portföy

Yayımbozar: Jammer

Yazılık: Kılavye

Yazıntı: Mektup

YDÖ (yönetke-dışı örgüt): NGO (nongovernmental organization)

Yelleç: Yelpaze

Yemişçik: Berry

Yemişçillik: Fruitarianism

Yerleştirme: İmpılant

Yerbulur: Radar

Yercil: Territorial

Yersaptar: Sonar

Yeryüzül: Dünyevi

Yeşilevi: Sera

Yıkayıcı: Tellak

Yılkıtüketmez: Vegan

Yılkıtüketmezlik: Veganlık

Yırtan: Canavar

Yinelenim: Tik

YKB (yönetim kurulu başkanı): CEO (central executive officer)

Yoğurga: Hamur

Yok-edici: Destıroyer

Yöngösterir: Pusula

Yunaklık: Bornoz

Yüklenimlik: Taahhütname

Yükleyici: Şarj aleti/cihazı

Yürek sağaltmanlığı: Kardiyoloji

Yürümelik: Podyum

Gökhan Çağlayan

2024 Böleni

Seyhan

(İletişim için..: yedigir@hotmail.com)